رده بندی کارست

 

1-1-          کارست کامل(Holo Karst)

این نوع کارست در مناطقی توسعه پیدا می کند که تماماً شامل سنگ های کربناته می باشد و اشکال سطحی مانند دولین ها و اشکال زیر سطحی مثل غارها در چنین نواحی گسترش دارد .

2-1- کارست ناقص(Mero Karst)

      این نوع کارست در نواحی دارای سنگ های آهکی ، مارنی ، دولومیتی و بنتونیتی به وجود می آید . رسوبات آهکی توسط خاک سطحی و پوشش گیاهی پوشیده شده اند . این نوع کارست را کارست پوششی هم می گویند که در زیر تشکیلات غیر کارستی توسعه یافته است . اشکال ناشی از انحلال مانند فروچاله و پولیه (Polje) در کارست ناقص یافت نمی شود .

3-1- کارست انتقالی(Transitional karst)

  همانطور که از نام این نوع کارست مشخص است ، در حد بین کارست کامل و ناقص قرار دارد . اشکالی مانند پولیه غایب هستند ولی اشکال زیرزمینی کارست مانند غارها وجود دارند . نمونه هایی از نوع کارست در برخی نواحی ایران مانند لرستان ، البرز مرکزی و همدان دیده می شود .

2-       رده بندی کارست بر اساس شرایط هیدروژئولوژیکی

  این نوع تقسیم بندی دارای اهمیت بیشتری است ؛ زیرا که خصوصیات زمین شناسی ، سنگ شناسی و ویژگیهای ساختمانی در آن لحاظ گردیده است . بر این اساس ، دو نوع کارست وجود دارد .

1-2- کارست مسطح یا سکویی(Platform karst)

  در این نوع کارست ، لایه ها کم شیب و یا افقی هستند و به علت گسترش سنگ های حاوی مواد مارنی عمل کارستی شدن در آنها توسعه ندارد . فعالیت های تکتونیکی در این نواحی محدود بوده و گسیختگی ها گسترش ندارند .

2-2- کارست ناودیسی(Geosyncline Karst)

این نوع کارست در مناطق دارای چین خوردگی و گسیختگی های زیاد گسترش دارد. بزرگ ناودیس هایی که متشکل از سنگ های کربناته می باشند ، به علت چین خوردگی های بعدی با داشتن تکتونیک فعال و آب و هوای مساعد برای انحلال و توسعه کارست نواحی مناسبی هستند . کارست های سکویی و ناودیسی از نظر وضعیت هیدروژئولوژیکی با هم تفاوت دارند . در نوع مسطح یا سکویی ، به علت گسترش سنگ های حاوی مواد مارنی و فعالیت های تکتونیکی محدود ، گسیختگی ها گسترش ندارند . در چنین شرایطی ، امکان گردش آب زیر زمینی و تشکیل یک سیستم هیدروژئولوژیکی به حداقل می رسد .

در نوع ناودیسی ، با توجه به توسعه سیستم های شکستگی در توده سنگ و امکان گردش بهتر آب شرایط هیدروژئولوژیکی بهتری شکل خواهد گرفت. نمونه ای از این نوع کارست در ناودیس تیز کوه در منطقه لار در            کوه های البرز وجود دارد. در این منطقه ، توده سنگ های سازند لار بشدت تکتونیزه شده اند و با وجود شرایط آب و هوایی مساعد زون های کارستی مهمی تشکیل شده است که متأسفانه مسیر های مناسبی برای فرار آب از دریاچه سد خاکی لار هستند. در این ناحیه عمق کارستی شدن سنگهای کربناته به حدود 400 متری زیر بستر رودخانه لار می رسد .

گسترش کارست در این ناحیه به فعالیت آتشفشان دماوند نیز وابسته بوده است . تولید اسید سولفوریک ناشی از فعالیت ولکانیکی دماوند با خورندگی شدید سنگ های کربناته فضاهای زیر زمینی عمیقی بوجود آورده است.

3-      تقسیم بندی کارست بر اساس شرایط تکتونیکی

 دراین رده بندی ، بر اساس منشاء تکتونیکی دو نوع کارست معرفی شده که از نظر ویژگی های مورفولوژیکی و هیدروژئولوژیکی با یکدیگر تفاوت دارند. این دو نوع کارست به انواع دیگری نیز تقسیم بندی می شوند که به طور مختصر معرفی می گردند:

1-3-  کارست قبل از کوهزایی(Epi-orogenic karst)

  این کارست در سنگ های کربناته و یا سایر سنگ های قابل حل که در ناحیه کم عمق دریا و روی فلات قاره قرار دارند ، یعنی ناحیه روی قاره ای (Epi-continental) توسعه پیدا می کنند . این نوع کارست در            آب های شیرین هم تشکیل می گردد . در چنین مناطق کارستی ، رسوبات افقی یا نیمه افقی هستند . چین ها منظم و گسل ها اغلب در ناحیه گسترش دارند . مطالعه این نوع کارست به شناخت مدل رسوبی سازندهای آهکی نیاز دارد. در این ارتباط و به منظور رده بندی کارست بر اساس منشاء تکتونیکی شناخت مدل رسوبی سازندهای کربناته ایران مانند سازند آسماری ، ایلام – سروک و ... توصیه می گردد . در بعضی از نواحی ایران بخش هایی از سازندهای یاد شده در محیط های روی قاره ای تشکیل شده اند . کارست قبل از کوهزایی در چهارنوع متفاوت دیده می شوند:

1-1-3- کارست ستونی(Columnar karst)

قرارگیری طبقات آهکی متعلق به کوهزایی قبل در زیر طبقه ای با نفوذپذیری کم که با نشت آب از بالا به پایین همراهی می شود ، موجب می گردد تا در امتداد شکستگی های عمودی کارست ستونی شکل بگیرد. تراوش آب از میان درزه ها، صفحات لایه بندی سبب توسعه غار و تونل های زیر زمینی خواهد شد . معمولاً جریان آب چشمه ها و آبخوان های موجود در این نوع کارست به کندی صورت می گیرد .

1-2-3- کارست چین خورده(Folded karst)

قرار گیری طبقاتی از سنگ های چین خورده انحلال پذیر بر روی سنگ های نفوذ ناپذیر در ناحیه روی             قاره ای به ایجاد این نوع کارست منجر می گردد . در چنین شرایطی ، آب در ناپیوستگی های سنگ های قابل حل حبس شده و یا در امتداد شکستگی ها جریان پیدا می کند . چنین مناطقی دارای آبخوان های آزاد هستند .

1-3-3- کارست حوضه ای(Basin karst)

این کارست در حوضه های رسوبی حاصل از هر کوهزایی تشکیل می گردد و در آن ممکن است آبخوان های تحت فشار یا آرتزین وجود داشته باشد .

1-4-3- کارست عمیق(Deep karst)

در این نوع کارست ، سنگ های کربناته خیلی ضخیم بر روی سنگ های نفوذ پذیر قرار دارند . عبور جریان آب از سنگهای کربناته ولایه های نفوذ پذیر زیرین با توجه به عدم توقف آب و افزایش سرعت جریان به توسعه و گسترش کارست کمک می کند .

2-3- کارست کوهزایی(Orogenic karst)

این نوع کارست در سنگ های کربناته و سایر سنگ های انحلال پذیری که تکتونیک شدیدی را تحمل          کرده اند ، ایجاد می گردد . در اغلب موارد ، ساختارهای تکتونیکی مانند راندگی ها در آنها مشاهده می شود. ضخامت سنگ های قابل حل و نوع آنها با توجه به شرایط رسوب گذاری در ناودیس متفاوت می باشد. کارست کوهزایی در چهار نوع معرفی شده است:

1-2-3- کارست کوهزایی عدسی شکل

این نوع کارست به عدسی های کربناته محصور بین سنگ های غیر کربناته دارای لایه بندی محدود می گردد که مجموعاً در فاز کوهزایی چین خورده اند .

2-2-3- کارست کوهزایی چین خورده

نوعی کارست که خصوصیات میوژئوسنکلینالی (Mio-geosyncline) را دارا می باشد . نهشته های چنین ناودیسی در ارتباط با آتشفشان نیست ؛ یعنی از مواد ولکانیکی تغذیه نشده است . این نوع کارست یک زون انتقالی است و در آن گسل ها گسترش زیاد دارند .

زاگرس چین خورده مثال خوبی از این نوع کارست می باشد . زیرا هیچ گونه آثار آتشفشانی در آن مشاهده نشده است. وجود منابع عظیم هیدروکربوری مانند نفت و گاز و نیز گسترش آبخوان های کارستی از                 ویژگی های زاگرس چین خورده است . 

3-2-3- کارست کوهزایی خرد شده

این نوع کارست در سنگ های کربناته به شدت خرده شده وجود دارد . شدت تکتونیک عمق فرسایش را تا رسیدن به سنگهای غیر کربناته گسترش می دهد . پولیه ها و استاول ها در این نوع کارست وجود ندارند . همچنین ، چشمه های دائمی با دبی های متغیر موجود هستند . نمونه این کارست در کوه های آلپ و نیز در ایران ( کوه های البرز در منطقه لار ) وجود دارد . کارست موجود در زاگرس مرتفع یا خرد شده نیز با این نوع کارست قابل مقایسه می باشد .

4-2-3- کارست کوهزایی تجمعی

این نوع کارست دارای خصوصیات کارست کامل است . تمام اشکال کارستی در این نوع گسترش دارند . بشدت تکتونیزه بوده و دارای تراست های (راندگی ها) متعدد است . آبراهه ها در سطح توسعه دارند . این نوع کارست در یونان و یوگسلاوی گسترش دارد .

4-  تقسیم بندی کارست براساس قدمت زمین شناسی

از نظر سنی هم می توان کارست را به دو نوع تقسیم بندی کرد:

1-4- کارست قدیمه(Paleo karst)

این نوع کارست در اثر فرونشست های ناشی از تکتونیک و به صورت دگر شیب در زیر سنگ های آواری تشکیل می گردد و معمولاً در اعماق زیاد وجود دارد . نمونه ای از آن زمان حفاری های اکتشافی در زیر دریای آدریاتیک در عمق 2000متری از سطح دریا گزارش شده است . بنابراین نمی توان سنگ های کارستی متعلق به دوران گذشته زمین شناسی را که در سطح زمین آثار انحلالی دارند ، کارست قدیمه نامید .

2-4- کارست جوان(Young karst)

در چشم انداز های عهد حاضر ، فرآیند کارستی شدن بصورت کانال های انحلالی ناقص دیده می شود . این پدیده را در نواحی زیر می توان مشاهده کرد :

1-  منطقه دارای تکتونیک فعال که با ارتفاع گرفتن ناحیه همراه است .

2- در نواحی که پوش سنگ های ناتراوا در عهد حاضر فرسایش یافته اند .

3- در دشت های ساحلی یا نزدیک جزایر که امواج آب با بزرگی و شدت های متفاوت به سنگ های                 انحلال پذیر بر خورد می کنند .

منطقه لار در ناحیه البرز با توجه به تاریخچه زمین شناسی محل ترکیبی از کارست قدیمه و کارست جوان را تداعی می کند . به این معنا که در ناودیس تیزکوه فرآیند کارستی شدن در سنگ های آهکی لار به علت فعالیت آتشفشان دماوند و تشکیل دریاچه ای طبیعی با عمق بیشتر از 400 متر ، تشدید و گسترش کارست در ترازهای 2200 تا 2600 متر صورت گرفته است . بنابراین ، می توان کارست حاصل از تشکیل دریاچه طبیعی لار در عهد حاضر را در رده کارست جوان قرار داد. اما کارست موجود در بخش پائینی سازند لار در مرز بین این سازند و سازند شمشمک کارست قدیمه است . به بیان دیگر ، فعالیت آتشفشان دماوند با ایجاد گازهای سولفوره و فرآیند های بعدی اسید سولفوریک تولید کرده و موجب خورندگی سنگ های کربناته لار شده است . بنابراین ، کارست موجود جوان محسوب می گردد .

5-تقسیم بندی کارست بر اساس عمق کارستی شدن

کارست از نظر عمق نیز تقسیم بندی می شود . اساس این رده بندی عمق فرسایش و میزان دور و یا نزدیک بودن کارست از سنگ غیر قابل نفوذ است که به این ترتیب دو نوع کارست معرفی شده است :

1-5- کارست عمیق

این نوع کارست ضخامت زیاد دارد، چین خورده و خرد شده است . عمق سنگ بستر زیاد بوده و تمام          ویژگی های کارستی شدن در آن وجود دارد .

2-5- کارست کم عمق

در این نوع کارست ، ضخامت توده های کربناته محدود می باشد و لایه ناتراوا در عمق کم تری قرار دارد . هوازدگی تا سطح سنگ ادامه دارد . اشکال کارستی مانند پولیه ها خیلی کم هستند.

علاوه بر رده بندی های گفته شده ، انواع دیگری از کارست در طبیعت وجود دارد که به شرح زیر معرفی            می شوند :

1-    کارست باقیمانده(Relict karst)

این نوع کارست حاصل تغییرات مهم در سطح اساس رودخانه و یا تغییر مهم در سطح ایستابی می باشد . با پائین رفتن سطح آب زیر زمینی و یا سطح اساس رودخانه ، کارست تشکیل شده در تراز بالاتر باقی می ماند . تپه های کارستی که در شرایط فعلی در ترازی بالاتر از سطح ایستابی قرار دارند ، نمونه هایی از کارست باقیمانده هستند.

2-   کارست برجی–بریده(Cutter- pinnacle karst)

زمانی که آبرفت ها سنگ کف انحلال پذیر دارند ، آب در امتداد صفحات لایه بندی ، درزه ها و              شکستگی ها سنگ کف را حل خواهد کرد و درزه های حل شده بصورت بریدگی های عمودی در می آیند که شبیه به برج های کوچک هستند. به این ترتیب ، مرزتماس آبرفت با سنگ کف ناهموار و نا منظم خواهد بود . این نوع کارست در مهندسی پی مسائلی را ایجاد می کند .

 

منبع: جزوه اموزشی ژئومورفولوژی کارست دکتر نگارش دانشیار گروه جغرافیا دانشگاه سیستان و بلوچستان