سلسله مطالب در مورد گل فشان(تعریف کلی)

دهانه اصلی معمولاً در وسط گل فشان واقع شده و کاسه‌ای یا تیغه ای شکل است و دهانه‌های جانبی، ثابت و دائمی نیستند. گاهی گل فشان ها فاقد انفجار بوده و برخی دائمی نبوده و به صورت دوره‌ای و چشمه‌های نبض‌دار فعالیت دارند و از این حیث به آتش‌فشان ها شباهت داشته که به مراتب کوچک تر از آن ها هستند و خطر چندانی ندارند. گل فشان ها هم در خشکی ها و هم در اقیانوس ها دیده می شوند. این ساخت ها با ذخایر هیدروکربنی، مناطق تکتونیکی در حال فرورانش و نیز کمربندهای کوهزایی در ارتباط بوده در موارد خیلی نادر با آتشفشان ها مرتبط می شوند. خوشبختانه بیشتر گل فشان ها در کف دریاها وجود دارند و تاثیرات آن ها به مراتب کمتر است.
   در فرهنگ بزرگ گیتاشناسی گل فشان به این صورت تعریف شده است: گل و آب گرمی که از دهانه آتشفشان به خارج پرتاب گشته و مخروط های موقتی کوچکی را پدید می آورد و گاهی اوقات گازهای طبیعی توأم با رسوبات نفتی نیز با مواد مزبور همراه هستند.
   نه تنها در این فرهنگ جغرافیایی تشکیل و حضور گل فشان در ارتباط با فعالیت آتشفشان ها مطرح شده و تشکیل آن را به آتشفشان ها نسبت داده شده است بلکه در فرهنگ های جغرافیایی دیگر نیز بر ارتباط گل فشان ها با پدیده آتشفشان ها اشاره شده و تشکیل گل فشان ها را مرتبط با فعالیت های آتشفشانی می دانند .حفره ای مخروطی به شکل یک دهانه کوچک که از آن گل و گاز خارج می شود و در مناطق آتشفشانی بیشتر دیده می شود مثل زلاند نو و جزیره سیسیل در ایتالیا.گل فشان در بلوچستان جنوبی نیز دیده می شود. در مناطق غیر آتشفشانی نیز از این گل فشان ها اتفاق افتاده است.

 

 

 در فرهنگ دیگری آمده است: در اثر حرکت توده های مذاب از داخل زمین توده های گل نیز به خارج پرتاب می شود که همراه آن آب داغ نیز می باشد .به عبارت دیگر بیرون ریختن مواد مذاب درونی و گازهای طبیعی همراه با رسوبات گلی است که در نواحی نفت خیز به وفور دیده می شود و تپه های کوچک مخروطی شکل از این گل ها در باکوی آذربایجان دیده شده است.
   فوارة گل فشان فواره آب، بخار و گل می‌باشد که به وسیله گازهای ولکانیک به سطح زمین رانده می‌شوند و در زمان انفجار گل فشان از دهانه جریانی از گل و گاز به بیرون پرتاب می‌شود. همین پدیده می تواند به وسیله گازهای نفتی در حال فرار صورت گیرد. گاهی نیز به توده‌های مخروطی گلی اطلاق شده است که بیرون زدگی آن ها حاصل آب گیری لایه‌های رسی باشد. گل فشان ها بی‌شباهت به گنبدهای نمکی نیستند و گاهی همراه آن ها دیده می‌شوند و شاید بتوان آن ها را گنبدهای رسی نامید. نحوه عملکرد بدین صورت است که لایه‌های رسی به وسیله آب و گاز شارژ شده و ایجاد یک تنش عمودی از پایین به بالا می‌کند. این تنش زمانی که بتواند به فشار لیتوساتیک غلبه کند در طبقات بالایی ایجاد کمانش، و اگر فشار زیاد باشد آن ها را بریده وگاهی با صدای انفجارگونه به سطح زمین می‌رسند و ایجاد مخروط گل فشان را می‌نمایند. معمولاً این پدیده بیشتر در مناطقی اتفاق می‌افتد که طبقات هنوز تحت تراکم قرار داشته و ردیف‌های ضخیم و ضعیف رسوبات تخریبی ترشیاری وجود دارد. در رسوبات توربیدایتی به علت ته نشست سریع مواد و خروج بعدی آب از لابه لای ذرات باعث تشکیل آتش فشان گلی در سطح رسوبات می شود. فوران گل در بعضی موارد بسیار آرام است ولی در پاره‌ای حالات، خروج مواد به صورت فوران شدید است و مقدار زیادی لجن به هوا پرتاب می‌شود. در حالی که لجن های خارج شده خیلی سیال باشند، مخروط تشکیل نمی‌شود و این مواد به سهولت پخش می‌شوند.
   زمین شناسان در مورد زایش یک گل فشان (لحظه تولد آن در اعماق زمین) چندان متفق‌القول نیستند. برخی آن را پیامد روندهای خاص زمین‌شناسی می‌دانند و عده‌ای آن را به عوامل دیگری نظیر وقوع زمین لزره و تغییرات فشار لایه‌های مرتبط می‌دانند اما همگی آن ها در یک نکته اتفاق نظر دارند که عامل اصل بالا آورنده گل فشان به سطح زمین گازهای موجود در تله‌های نفتی اعماق زمین هستند و نیز این نکته که گل فشان ها در مناطق دارای رسوبات جوان (جوان درمقیاس زمین‌شناسی یعنی حدود20-10 میلیون سال) و در نقاط ضعیف "مثلاً امتداد گسل‌ها" به وجود آمده و به سطح زمین می‌رسند. گل فشان، مخروطی در سطوح زمین یا کف دریا ایجاد می‌کنند. گاهی می‌توان قطعات سنگی با قطر 1 تا 2 متر را در مواد پرتابی یافت. دودکش لوله باریک و یا نسبتاً‌ عریض گل فشان به سمت پایین شبیه قیف برگشته است که از حوضچه پایین (درون زمین) تغذیه می‌کند. حوضچه گل فشان دره‌ای حاوی گل فشان های متعدد می‌باشد. زمانی که سه بخش سازنده گل فشان آب، گاز و نفت شروع به تراکم نماید، به علت تحرک بیشتر گاز و آب خیلی سریع به هسته گسل هجوم می‌آورد. آب سنگ های هسته چین را نرم کرده و بر اثر نفوذ گاز آب به سمت بالا حرکت کرده و از قسمت بالایی ساختمان های دیاپیری به صورت چشمه‌های گاز خارج می‌شود. اگر هم گاز زیاد باشد امکان خارج شدن، به بیرون نداشته و در هسته به مقادیر زیادی تراکم می‌یابد به همین علت فشار حاصل در هسته چین به مقدار خیلی زیاد بالا می‌رود. بر اثر انفجار گاز نیروی کششی حاصل می‌شود. فوران قوی باعث خروج مواد به سمت بیرون شده و قطعه سنگ های هسته و بخش های مجاور در اثر انفجار به بیرون می‌ریزد. در اغلب گل فشان ها انفجار با به وجود آمدن شعله گاز تا ارتفاع 300 متر و یا بیشتر همراه بوده و با زبانه‌های گل همراه هستند.
   گازهای متصاعد در گل فشان ها اختلافی با ذخایر نفتی همراهشان نداشته و شامل متان CH4 (بین 85 تا 89 درصد)، دی اکسید کربن CO2 (حداکثر تا 10 درصد) و CON2 می باشد. مایعات همراه گل بیشتر آب و گاه شامل مواد اسیدی، آب شور و یا سیالات هیدروکربنی است.
   گل فشان ها بر خلاف گفته بعضی از راهنمایان تورهای طبیعت در ایران که فقط در ایران دیده می شوند، در کشورهای دیگر مانند جنوب شرق اکراین، سیسیل در ایتالیا، آذربایجان، اطراف دریای سیاه، پاکستان، منطقه ژینگ جیان در چین، اندونزی، هندوستان، آمریکا، ونزوئلا و منطقه آمریکای مرکزی وجود دارد.

 

,